पूर्वी ग्रामीण भागात लग्न समारंभ, बैठकांसाठी प्रामुख्याने घोंगडीचाच वापर व्हायचा. आजही अनेक ठिकाणीं घोंगडी बैठका होतात. राजकारणातील घोंगडी बैठका तर प्रसिद्ध आहेत. घोंगडीवर बसून केलेल्या व्यवहाराच्या, सोयरिकीच्या बैठकी मोडत नाहीत, अशी एक भावना पूर्वी होती. तर बिरोबा, खंडोबा, बाळूमामा अशा देवांच्या ठिकाणी वाहण्यासाठी घोंगडीचा वापर होतो. तसेच जागरण गोंधळ यातदेखील देव घोंगडीवरच मांडले जातात. ध्यानधारणा करण्यासाठी, धार्मिक अनुष्ठान करण्यासाठी घोंगडी वापराला अनन्यसाधारण महत्त्व होते. तसा उल्लेखही विविध धार्मिक ग्रंथांमध्ये आढळतो. महाराष्ट्राचे आराध्यदैवत श्री विठ्ठलाला देखील घोंगडी पांघरून पूजा केली जाते.

घोंगडी हा तसा ग्रामीण भागातील अनेक घरांमध्ये अगदी सहज दिसणारा घटक. जमिनीवर अंथरुण म्हणून, कधी पांघरुण म्हणून, तर पावसाळ्यात शेतावर जाताना घोंगडी वापरली जाते. पावसाळा आणि हिवाळ्यात शेतीची कामे करताना ऊब मिळावी म्हणून शेतकरी आजही घोंगडीचा वापर करतो. घोंगडी हिवाळ्यात ऊब तर उन्हाळ्यात थंडावा देते. घोंगडीवर झोपल्याने साप, विंचू जवळ येत नाही, असा समज असल्यामुळे रात्री शेतीच्या कामावर जाणारे शेतकरी सर्रास घोंगडीचा वापर करतात.

एका मेंढरापासून मिळणारी लोकर - ४०० ग्रॅम

एका घोंगडीसाठी लागणारी लोकर ३ ते ४ किलो

घोंगडी विणण्यासाठी सरासरी खर्च  -  ४००-५००रु.

एका घोंगडीची सरासरी किंमत - १०००-१२००रु.

लोकरीच्या सूतापासून घोंगडी तयार करणेसाठी त्या धंद्याचे स्वरुप व त्या धंद्यातील पोट विभाग यावर विचार करावयाचा झालेस त्यामध्ये लोकरीपासून ताना तयार करणे व तान्यास खळ लावून खळीपासून पांजणी तयार करतात. पाजणी झालेवर मागावर घालून घोंगडी तयार होतात. त्यातील प्रत्येक कामाचे विवरण खालील प्रमाणे आहे.

ताना तयार करणे :

लोकरीचे सूत धनगर समाजाकडून बाजारात मुरीच्या स्वरुपात विकत मिळते. मुरी म्हणजे ठराविक लांबीत लोकरीच्या सूतापासून ठराविक बेडे घालून मुरी बनवितात. चार वेडे झालेली एक तिरीक म्हणतात. असे वीस तिरीक मोजून एक दुंडी तयार होते. अशा नऊ दुंड्या झाल्या की एक मुरी तयार होते. अशा मुरीच्या स्वरुपात धनगराकडून लोकर विकत घेतली जाते. 

   ही मुरी घेऊन धनगरांनी घातलेले वेडे पायात मुरी अडकवून एकेरी सूताचा ढिग तयार करतात. ठराविक ढीग झाला की त्याला गावला करतात. असे गावले एका मुरीत ३-४ तयार करतात. असे गावले घेऊन त्यापासून तानारी व पुरणीच्या मदतीने ताना तयार करतात. ही कामे सणगरांच्या स्त्रियांना करावी लागतात. तानारीवर सुध्दा चार वेड्याचा तिरीक व वीस तिरकांची एक दुंडी प्रमाणे एक तान्यात सुताच्या जाडी नुसार ३ ते ६ दुंड्या एका तान्यात सूत घालतात. अशा तऱ्हेने ताना तयार केला जातो.

खळ तयार करणे :

खळ ही चिंचोक्यापासून तयार करतात. चिंचोके चिंचेच्या झाडापासून चिंचा मिळतात. ठराविक लोक चिंचा खरेदी करुन त्यातील मऊ सालीचा भाग चिंच म्हणून स्वयंपाक अगर खाण्यासाठी उपयोगात आणतात. त्याला दर पण चांगला मिळतो. आतील ठणक भाग म्हणजे चिंचोका. हा सणगरांना व्यापाऱ्याकडून विकत आणावे लागतात. 

     चिंचोके आणल्या नंतर दगडी पाट्यावर ठेवून दुसऱ्या दगडाच्या सहाय्याने ठोकून फोडावे लागतात. फोडलेले चिंचोके ६-७ तास पाण्यात घालून भिजवावे लागतात. चांगले भिजल्यावर चिंचोके मऊ (नरम) होऊन फुगतात. असे भिजलेले चिंचोके घेऊन त्याखाली हे मऊ चिंचोके थोडे थोडे ढकलून वाटावे लागतात. यासाठी दोन मजूर दगडाचा मोठा पाटा व दगडी भळासारखा दगड घेऊन साधारणत: १ तास चिंचोके वाटण्याचे काम लागते. साधारणपणे पूरण पोळीतल्या पुरणासारखा हा लगदा झालेवर हा लगदा एका मोठ्या डब्यात अगर पातेल्यात घालून चुलीवर शिजवावा लागतो. तो रटरट होईपर्यंत जाळ घालून शिजवतात. यासाठी जळण पण खूप लागते. त्यासाठी हे जळण मिळविण्यासाठी पूर्वीच्याकाळी गुरे चरण्यासाठी चराऊ कुरणात जात असत. कुरणात खूपच शेणकुटे उपलब्ध असतात. ही शेणकुटे वेचून आणणेसाठी सणगरांच्या स्त्रियांना पहाटे उठून शेणकुटे गोळा करुन जंगलातून आणावी लागत त्याच बरोबर जंगलात लाकूड फाटापण खूप मिळत असत. हे काम पूर्वी फुकटात उपलब्ध होतहोते. यासाठी मात्र स्त्रियांना झुंडी करुन सकाळी पहाटे पाच वाजल्यापासून ९ पर्यंत राबावे लागते. मात्र सध्या गुरे चरणीवर जाण्याचे प्रमाण कमी झाले आहे. तसेच लाकूड फाटा पण फुकटात मिळण्याचा बंद झालेला आहे. त्यामुळे सध्या जळण विकतच घ्यावे लागते. जळनाचा साठा हंगामशीर करुन ठेवावा लागतो. सध्याच्या काळात काम सुध्दा खूप त्रासाचे झाले आहे. सर्वसामान्य कुटुंब व सणगरांचे कुटुंब यामध्ये जळणाच्या बाबतीत विचार केला तर इतर कुटुंबाच्या लागणाऱ्या जळणापेक्षा दुप्पट जळण सणगरांना लागत असते. त्यामुळे आर्थिक ताप त्यांना जास्त पडतो.

घोंगडी विणकामासाठी लागणारी औजारे :

तानारी, पुरणी, बैला, दोर डांग (मोठी व जाड काडी) जुपमा, लहान, दोन काठ्या, बास्त्या, शिजवलेली खळ, खड्डा मात्र, हात खुंठा, दोर खुंठा, तुर, याव, रुंदी, जतार, निरी, पोगर, ठोमकुल, चमड्याच्या दोन बास्त्या, दोर, नळ्या, जतार, बांधणीसाठी तोरणी, नरबाळणे इत्यादी साहित्य लागते.

पांजणी तयार करणे :

तयार केलेला ताना घेऊन अंगणात अगर रिकाम्या जागेत बाहेर व्हळ तयार करावी लागते. तीन दगडी खुंठे जमीनीत रोवून ही व्हळ बाहेर अंगणात असते. त्या व्हळीवर ताना पसरुन डांग, बैला व दोन काठ्याच्या सहाय्याने तयार ताना पसरुन घेतात व संपूर्ण धागे सुटे करुन डांग व जुपण्यावर दोरांच्या सहाय्याने ताणून लावून क्रमाने धागे प्रमाणात लावतात. यालाच परामणी करणे असे म्हणतात. परमणीतील सूतास शिजलेली खळ प्रमाणात पातळ करुन त्यात काळ्या कोळश्याची भुकटी करुन खळ काळपट केली जाते. अशी खळ पाजणीच्या धाग्यांना (सूतास) लावतात व संपूर्ण पाजणीस खळ लावावी लागते. खळीने धागे चिकटू नयेत म्हणून दोन लहान काठ्याच्या सहाय्याने हलवून सूत पाजणीस लावावी लागते. परत एक वेळ पुन्हा जाडसर खळ बनवून त्या पाजणीस लावावी लागते. अशा तऱ्हेने दोन वेळा पाजणी खळीने भिजवून घ्यावी लागते. उन्हात चांगली पाजणी बाळगून घ्यावी लागते. नंतर ही पाजणी तयार झाली की मग विणकामासाठी न्यावी लागते.

विणकामाची प्रक्रिया :

प्रथम तयार झालेली पाजणी खड्यामागावर घालून पसरतात. तूर, पोगर, निरी, दोन बास्त्या, ठोमकूल, दोरखुडा, हातखुडा व दोर याच्या सहाय्याने मागावर पाजणी ताणून घेतात. सूताचे धागे क्रमाने मोकळे करुन सारखे लावतात व निरी घालून योग्य प्रमाणात धागे ठेवतात नंतर वहीफनी तयार करावी लागते. वहीपनीसाठी सूती ढणक दोरा लागतो त्याला खळ लावून वाळवतात. त्यास वही म्हणतात. या वहीच्या सहाय्याने वही फनी पूर्ण करतात नंतर त्यास जतार बांधणी करुन पांजणीचे धागे खालवर करावे लागतात. ही तयारी झालेवर रचीला गावळा घेवून त्यावर पातळ करुन खळ घालून गावळा खळीने भिजवावा लागतो व हे भिजलेले सूत पोकळ नळीत नरबाळण्याने घालावे लागतात. यालाच नळ्या भरणे म्हणतात. हे काम स्त्रियांनी करावे लागते. साधारणत: एका नगास २० ते २५ नव्या भराव्या लागतात. वरील संपूर्ण तयारी झालेवर सणगर खडा मात्रात बसवून विणकाम करतो त्यासाठी नळीत भरलेले सूत (बाण्याचे धागे) याव व जतारचा वापर करुन नळीतील सूत इकडून तिकडे हाताच्या सहाय्याने नेतो. जतराच्या सहाय्याने खालवर करुन एक एक धागा पांजणी येवाच्या सहाय्याने ठेचून बसवावा लागतो. म्हणजेच विणकाम करावे लागते. संपूर्ण नग तयार करणेस सकाळी दहा पासून सायंकाळी सहा वाजेपर्यंत विणकाम करावे लागते. त्यावेळी एक नग तयार होतो.

नगाची रचना :

नग विणून झालेवर नगावर नग ठेवून नगाची घडी घालून जावळ तयार करतात. या दोन जावळीस एक बोध म्हणतात व आडबोध झाल्यावर एक अख्खे तयार झाले म्हणतात. अशा तऱ्हेने नग तयार करुन जावळीवर जावळ ठेवून उंच मंडणीच्या स्वरुपात घोंगड्याच्या नगाची ठेवण (राखण) करतात.

विक्री व्यवस्था :

एका नगास २/३ मुरी सूत लागते. पूर्वी सूताचा मुरीचा दर दोन ते अडीच रुपये होता तो सध्या १००/- रु. दरापर्यंत झालेला आहे. तसेच मजूरीचा दर पण दोन तीन रुपयापासून १००/- ते १५०/- रु. पर्यंत झालेला आहे. यामुळे विक्रीचा दर सध्या लोकरीच्या प्रतीनुसार २००/- रु. पासून ते १,५००/- पर्यंत एक नग विक्री केला जात आहे. सणगर तयार झालेले नग फिरुन किरकोळ अगर दलाल व्यापाऱ्यासही विकतो.

मिळकतीचे मान :

ताना तयार करण्यापासून खळ करणे, पाजणी करणे परत विणकाम करुन नग तयार करणेसाठी एक स्त्री व एक पुरुष सकाळी ६ पासून सायंकाळी ६ पर्यंत १२ तास दोघांना काम करावे लागते. विशेष म्हणजे कोणताही मजूर ८ तास काम करतो इथे मात्र १२ तास काम करावे लागते. दोघांची १२ तासाची मजूरी शिवाय जळण चिंचोके इत्यादी सर्व खर्च मिळून सध्या १२५/- ते १५०/- रु. पर्यंत दोघांना मिळतात. त्यावर त्यांना उदरनिर्वाह करावा लागतो. महागाईचे स्वरुप पाहता व मिळकतीचे मान पाहता समाजाला बिकट परिस्थितीशी तोंड द्यावे लागते. स्त्रियांना करावी लागणारी कामे चिंचोके फोडणे, खळ वाटणे व शिजविणे, ताना तयार करणे, गावळे बनविणे, नळ्या भरणे.

धंद्याची आजची स्थिती :

पूर्वी पासून वस्त्रउद्योगामध्ये घोंगडे हे लोकरीचे वस्त्र व धातू मध्ये तांब्याचे भांडे पवित्र मानले जात आहे. यांना सूतक व विटाळ मध्ये शिवाशिव होत नाही म्हणून या दोन वस्तू पवित्र मानल्या जातात. आज देखील जाणकार लोक या वस्तूंचाच वापर करतात. पण सर्व सामान्य जनता लोकरीचे घोंगडे टोचते अंगाला मऊ लागत नाही शिवाय सध्या जमखाने, चादरी, रंग, चटई व रजई आकर्षक डिझाईन मध्ये उपलब्ध असून दराच्या बाबतीत घोंगड्याच्या मानाने कमी दरात मिळतात. तिकडेच लोक वळतात आणि हा धंदा संपूर्ण बसत चालला आहे. सध्या संपूर्ण समाजामध्ये ४ ते ५ माग चालू असलेले पहावयास मिळतील. तसेच धंदा बुडत असलेमुळे समाजातील लोक चहागाडे, सेंट्रींगचे काम, शेतमजूरी, कारखान्यात बिगारी म्हणून रोजगांरावर जातात.

शैक्षणिक अवस्था :

आजच्या स्थितीत सक्तीच्या शिक्षणामुळे मुले शाळा शिकतात मात्र प्रायमरी इ. ७ वी पर्यंत कसे तरी शिकतात. घरच्या आर्थिक बिकट परिस्थितीमुळे मध्येच शाळा सोडून धंद्याकडे वळावे लागते. ज्याची आर्थिक परिस्थिती बरी आहे ती मुले थोडीच उच्च शिक्षण घेऊन नोकरी करतात. बहुसंख्य समाज मागास आहे.

सामाजिक अवस्था :

ठराविक गावामध्ये मोजकीज लोकवस्ती असल्यामुळे समाजाला योग्य नेतृत्व व मार्गदर्शन मिळत नाही. ना-घर, ना-शेत असा भटकासमाज पोटासाठी मिळेल ते काम करुन जगत आहे. ठराविक मुले उच्च शिक्षण घेऊन नोकरीच्या शोधात असतात. त्यांची पण अवस्था मागाससाठी ३० टक्के आरक्षणामुळे सर्वसामान्य जमातीमुळे शिक्षणासाठी व नोकरीसाठी ५० ते ६० टक्के गुण असून त्या कॅट्यॉगिरीत बसतात. मात्र मागास मध्ये अनु. जाती, जमाती, इतर भटकी अशा अनेक जातीचे लोक घातल्यामुळे त्या मुलांना ६० ते ६५ टक्के गुण पडूनही कॅट्यॉगिरीत बसत नाही. सरकारने सवलती ठेवल्या आहेत. मात्र त्या दिशाहीन असल्यामुळे सुधारकाचीच प्रगती होते व मागास तो मागासच बनत आहे.

सरकारची कर्तव्ये :

अशा त-हेची अत्यल्प लोकसंख्या असलेमुळे समाजामध्ये योग्य स्थान (पद, आमदार, खासदार) मिळत नाही. सरकारने मागास समाजातील खूप सोई सवलती ठेवल्या आहेत मात्र त्याचा लाभ अत्यल्प समाजाला कितपत होतो हे पाहिले जात नाही. त्यामुळे अशा समाजात प्रगती व उन्नती होत नाही. त्यासाठी अत्यल्प समाज समजून अनु. जातीसाठीच्या सर्व सोयी सवलती या अशा समाजाला दिल्या पाहिजेत. या समाजाचा वेगळाविचार करुन योग्य सोयी सवलती दिल्या तरच अशा समाजाची उन्नती व प्रगती साधता येईल.